गुरुवार, ६ सप्टेंबर, २०१२

भविष्यवेधी उड्डाण


    XmoZ dfmªnyduM B§{S>`Z BpÝñQ>Q>çyQ> Am°\$ ñnog gm`Ýg A±S> Q>oŠZm°bm°OrMo (Am`Am`EgQ>r) {dÚmWu ñdV: gmD§$S>tJ am°Ho$Q> V`ma H$aÊ`mMm àH$ën H$arV Agë`mMo H$mZmda Ambo hmoVo. VoìhmnmgyZM `m am°Ho$Q>{df`r _ZmV Iyn CËgwH$Vm hmoVr. `mbm H$maUhr VgoM Amho. A_o{aH$m, `wamon Am{U a{e`m_Ü`o am°Ho$Q>{Z{_©VrMr EH$ _moR>r g§ñH¥$Vr {dH${gV Pmbr Amho. {VH$S>o hm¡er nmVirdahr N>moQ>r am°Ho$Q> V`ma H$aÊ`mV `oVmV. _mÌ, ^maVmV gwajoÀ`m H$maUmñVd gaH$mar g§ñWm§_YyZM (^maVr` AdH$me g§emoYZ g§ñWoVyZM- Bòmo) am°Ho$Q> V`ma Ho$bo OmVo. 1963 _Ü`o ^maVmVyZ n{hbo gmD§$S>tJ am°Ho$Q>Mo CÈ>mU Pmbo hmoVo. ZmgmZo V`ma Ho$boë`m ZmB©Ho$ AmnmMr `m am°Ho$Q>_Ü`o d¡km{ZH$ CnH$aU (nobmoS>) \«$mÝgMo hmoVo. ^maVr` V§Ìkm§Zr ^maVr` O{_Zrdê$Z Ë`mMo CÈ>mU Ho$bo, hmM H$m` Vmo Ë`mVrb ^maVmMm gh^mJ. _mÌ, nwT>rb MmaM dfmªV ^maVr` g§emoYH$m§Zr amo{hUr 75 `m n{hë`m ñdXoer ~ZmdQ>rÀ`m gmD§$S>tJ am°Ho$Q>Mo `eñdr àjonU H$ê$Z ^maVr` AdH$me H$m`©H«$_mMr _whÿV©_oT> amodbr. Ë`mZ§Va AmOn`ªV XmoZ hOmam§hÿZ A{YH$ gmD§$S>tJ am°Ho$Q>Mo àjonU {Vê$AZ§Vnwa_Odirb Ww§~mÀ`m am°Ho$Q> bm±qMJ ñQ>oeZdê$Z Pmbo Amho. hr gd© am°Ho$Q> BòmoÀ`m à{e{jV V§Ìkm§_m\©$V V`ma H$aÊ`mV Ambr hmoVr.
डॉ. कलाम ७० च्या दशकात साउन्डींग रॉकेट ची जोडणी करताना
_mÌ, d`mÀ`m {derV AgUmè`m {dÚmÏ`mªZr ~Zdboë`m gmD§$qS>J am°Ho$Q>Mo CÈ>mU 1960À`m XeH$mZ§Va àW_M hmoUma hmoVo. BòmoÀ`m nwT>mH$mamZo gwê$ Pmboë`m Am`Am`EgQ>rÀ`m n{hë`m ~°MÀ`m {dÚmÏ`mªZr gmD§$S>tJ am°Ho$Q> ~Z{dÊ`mMm àH$ën XmoZ dfmªnydu hmVmV KoVbm hmoVm. gwê$dmVrbm n{hë`m ~°MÀ`m ghm {dÚmÏ`mªMm `mV g_mdoe hmoVm. Z§Va Ë`mV Xþgè`m Am{U {Vgè`m ~°MMo {dÚmWuhr gh^mJr Pmbo Am{U EHy$U 26 {dÚmÏ`mªZr {dH«$_ gmam^mB© AdH$me H|$ÐmÀ`m emókm§À`m _mJ©Xe©ZmImbr am°Ho$Q>À`m {Z{_©Vrbm gwê$dmV Ho$br. V§ÌkmZ joÌmV am°Ho$Q> {Z{_©Vr hr gdm©V AmìhmZmË_H$ _mZbr OmVo. am°Ho$Q>À`m AmamIS>çmnmgyZ Ë`mVrb B§YZmMr {Z{_©Vr Am{U Ë`mda ~gdÊ`mV `oUmè`m emór` CnH$aUm§Mo H$m`© `m gd© Jmoï>r g_m§VanUo {dH${gV H$amì`m bmJVmV. VgoM, AmamIS>m V`ma H$aVmZm H$mJXmda Ho$bobr gd© J{UVo àË`jmV OerÀ`m Ver CVabr, VaM am°Ho$Q>Mo àjonU `eñdr hmoVo. Am`Am`EgQ>rÀ`m {dÚmÏ`mªZr ho AmìhmZ pñdH$mabo Am[U BòmoÀ`m amo{hUr gmD§$S>tJ am°Ho$Q>Mr à{VH¥$Vr V`ma H$aÊ`mEodOr ñdV:Mo Zdo am°Ho$Q> V`ma H$aÊ`mMo R>a{dbo.
XoemV Agm à`moJ n{hë`m§XmM hmoV Agë`mZo H$moUVmhr AZw^d nmR>rer ZìhVm. am°Ho$Q>Mo {S>PmB©Z Zì`mZo H$aÊ`mV Ambo. Ë`mÀ`m B§YZmVhr H$mhrgm ~Xb H$ê$Z Zdo V§Ì dmnaÊ`mMo R>a{dbo Jobo. Ë`mda nobmoS>hr Zì`m àH$maMm ~gdÊ`mMo {Z{íMV H$aÊ`mV Ambo. Iè`m AWm©Zo XoemVrb Zì`m am°Ho$Q>Mr {Z{_©Vr `mVyZ hmoUma hmoVr. 26 OUm§_Ü`o _J {d{dY JQ> V`ma H$aÊ`mV Ambo. EH$m JQ>mZo {\${OŠg_Yrb VÎdo Aä`mgyZ am°Ho$Q>Mm AmamIS>m V`ma Ho$bm. Ë`mMo dOZ- C§Mr H$m` Agmdr , {H$Vr C§Mrn`ªV Vo CS>mdo, Ë`mgmR>r Ë`mbm dmVmdaUmMm {damoY {H$Vr hmoD$ eH$Vmo AmXr Jmoï>r Ü`mZmV KoD$Z Ë`mMm AmH$ma {Z{íMV H$aÊ`mV Ambm. Xþgè`m EH$m JQ>mZo am°Ho$Q>_Yrb gdm©V _hÎdmMm ^mJ AgUmè`m B§YZmÀ`m {Z{_©VrMr O~m~Xmar ñdrH$mabr. amo{hUr gmD§$S>tJ am°Ho$Q>_Yrb KZ B§YZ V`ma AgVmZmhr Ë`mVrb {_lUmV H$mhrgo ~Xb H$ê$Z Zdm à`moJ H$aÊ`mMo Ë`m§Zr R>a{dbo Am{U am°Ho$Q>gmR>r bmJUmar _moQ>a (B§YZmMo KZ R>moH$io) ìhrEgEggrÀ`m emókm§À`m XoIaoIrImbr V`ma Ho$br. {Vgè`m JQ>mZo am°Ho$Q>da ~g{dÊ`mV `oUmè`m nobmoS>Mr O~m~Xmar ñdrH$mabr. Ë`mgmR>r Q´>m` A°pŠgg A°pŠgbamo_rQ>a ho Zdo d¡km{ZH$ CnH$aU V`ma H$aÊ`mV Ambo, Oo am°Ho$Q>À`m CÈ>mUmnmgyZ Vo g_wÐmV nS>on`ªV Ë`mÀ`m ËdaUmMr {Ì{_Vr` ñdê$nmV _m{hVr J«mD§$S> ñQ>oeZH$S>o nmR>dob. hm à`moJ àW_M hmoV Agë`mZo VgoM EH$ CnH$aU ìhrEgEggrÀ`m emókm§Zrhr ñdV: V`ma Ho$bo Oo VwbZogmR>r `m am°Ho$Q>da ~g{dÊ`mV `oUma hmoVo. AmUIr EH$m JQ>mZo `m gd© JQ>m§À`m gwgyÌrH$aUmMr Am{U ì`dñWmnZmMr O~m~Xmar ñdrH$mabr.
am°Ho$Q> V`ma Pmbo, nobmoS>hr V`ma Pmbm. am°Ho$Q>Mo Zm_H$aU H$m` H$amdo `mgmR>r {dÚmÏ`mªMr ~arM MMm© Pmbr. Ë`mVyZ EH$m Zmdmda gdmªMo EH$_V Pmbo Vo åhUOo ì`mo_. ì`mo_ åhUOo AmH$me, Á`mbm H$moUVrhr gr_m Zmhr. IaoVa \o$~«wdmar 2012 _Ü`oM `m am°Ho$Q>Mo àjonU ìhm`Mo hmoVo. _mÌ, H$mhr àemgH$s` H$m_m§_wio Ë`mbm {db§~ Pmbm. eodQ>r 11 _o amoOr åhUOoM amï´>r` V§ÌkmZ {XZmbm gm`§H$mir ghm dmOyZ 30 {_{ZQ>m§Zr XoemVrb {dÚmÏ`mªZr V`ma Ho$boë`m n{hë`m am°Ho$Q>À`m àjonUmMr doi {ZpíMV H$aÊ`mV Ambr.
hm Aem àH$maMm n{hbmM à`moJ Agë`m_wio `mMr _m{hVr _mÜ`_m§Zm XoÊ`mV Ambr ZìhVr. \$º$ Am`Am`EgQ>rMo {dÚmWu, àmÜ`mnH$, ìhrEgEggrMo emók Am{U H$mhr {Z_§{ÌVm§ZmM `m àjonUmbm CnpñWV amhÊ`mMr nadmZJr XoÊ`mV Ambr. 11 VmaIobm gm`§H$mir nmMÀ`m Xaå`mZ gdmªZm Ww§~m B{¹$Q>mo[a`b am°Ho$Q> bm±qMJ ñQ>oeZÀ`m (Q>b©g) AmdmamV àdoe XoÊ`mV Ambm. Q>ßß`mQ>ßß`mda AgUmè`m MoH$s¨J nmoñQ> nma H$ê$Z Q>b©gMr ~g Aa~r g_wÐmÀ`m {H$Zmar AgUmè`m à_moMZ _§M (bm±qMJ n°S>) Ago {b{hboë`m \$bH$mnmer `oD$Z nmoMbr. {VWo g_moaM g_wÐmÀ`m ~mOybm EH$m ñQ>±S>da bmb a§JmMo ì`mo_ AmS>ì`m pñWVrV R>odbobo hmoVo. Ë`mda nm§T>è`m a§JmV Bgamo- ^maV Aer Ajao N>mnbobr hmoVr. àjonUmgmR>r AmUIr Vmg^amMm H$mbmdYr am{hbobm AgVmZm {dÚmÏ`mªMr àjonUmgmR>r eodQ>À`m Q>ßß`mMr V`mar gwê$ hmoVr. àjonU nmhm`bm Amboë`m {Z_§{ÌVm§Zm Q>r_Mo gd© {dÚmWu ì`mo_ `m ñdV: ~Zdboë`m am°Ho$Q>Mr Vm§{ÌH$ _m{hVr XoV hmoVo. \$moQ>mogoeZ Pmë`mda nmM dmOyZ 45 {_{ZQ>m§Zr bm±Mn°S>dê$Z gdmªZm H§$Q´>mobê$_H$S>o hb{dÊ`mV Ambo.
àjonUmbm 30 {_{ZQ>o am{hbr AgVmZm am°Ho$Q> 75 A§em§À`m H$moZmV Aa~r g_wÐmÀ`m {XeoZo Vm|S> H$ê$Z C^o H$aÊ`mV Ambo. _mÌ, Ë`mMdoir {dOm§À`m H$S>H$S>mQ>mgh nmdgmbm gwê$dmV Pmbr. H§$Q´>mob ê$__Ü`o bmdboë`m ñH«$sZda nmdgmV {^OV Agbobo ì`mo_ {d{dY A±Jb_YyZ nmhVm `oV hmoVo. BVa XmoZ ñH«$sZda am°Ho$Q>Mm {Z`mo{OV _mJ© AmboImÀ`m ñdê$nmV XmI{dÊ`mV Ambm hmoVm. am°Ho$Q>Mo CÈ>mU Pmë`mda Q>o{b_oQ´>rÛmao {_iUmè`m _m{hVrÀ`m AmYmao Ë`mM AmboImda Zdm _mJ© C_Q>V OmVmo Am{U Ë`mdê$Z am°Ho$Q>Mo àjonU {H$VnV `eñdr Pmbo ho g_OVo. H$mD§$Q>S>mD$Z nwT>o gaH$V hmoVo, Vgm nmdgmMm Omoahr dmT>bm. àjonUmbm 10 {_{ZQ>m§Mm H$mbmdYr am{hbm AgVmZm EH$mEH$s H$mD§$Q>S>mD$Z Wm§~{dÊ`mV Ambo. Q>r_À`m gd© gXñ`m§À`m Mohè`mda EH$mEH$s Z¡amí` Ambo. Iam~ hdm_mZm_wio EH$m {d_mZmbm OdiM AgUmmè`m {d_mZVimda CVaÊ`mMr nadmZJr ZmH$maÊ`mV Ambr hmoVr. Ë`m_wio Vo {d_mZ àjonUmÀ`m _mJm©VyZM {KaQ>çm KmbV hmoVo. Vo {d_mZ CVaon`ªV ì`mo_Mo àjonU eŠ` ZìhVo.
àjonUmMr gmS>oghmMr doi CbQy>Z Jobr. gw_mao 45 {_{ZQ>m§Zr nwÝhm Cd©arV Xhm {_{ZQ>m§Mo H$mD§$Q> S>mD$Z gwê$ Pmbo, Voìhm nmD$ghr Wm§~bm hmoVm. AmOMo àjonU nmhÊ`mgmR>r ìhrEgEggrMo g§MmbH$ S>m°. draamKdZhr CnpñWV hmoVo. àjonUmbm nmM {_{ZQ>m§Mm H$mbmdYr am{hbm AgVmZm gdmªZr H§$Q´>mobê$_À`m Jƒrda Ymd KoVbr. gdmªÀ`m ZOam gw_mao nmMeo _rQ>a Xya AgUmè`m bm±Mn°S>H$S>o amoIë`m Joë`m. pñnH$ada EoHy$ `oUmè`m H$mD§$Q>S>mD$Z_Ü`o _J {dÚmÏ`mªZrhr Amnbm AmdmO {_gibm. \$mB©ìh.. \$moa.. W«r.. Qy>.. dZ ßbg dZ ßbg Qy>.. A§Ymao bm±qMJ n°S> EH$mEH$s àH$mebo Am{U Amg_§V hmXadUmam AmdmO H$arV ZmatJr a§JmÀ`m Á`moVrgh ì`mo_ H$mhr goH§$XmV T>Jm§À`m n{bH$S>o Jobo. {dÚmÏ`mªZr Q>mù`m- {eQ>çm§gh Amnë`m `emMm AmZ§X gmOam Ho$bm. EH$_oH$m§Zm AmqbJZ XoVmZm AZoH$m§Mo S>moio nmUmdbo.
H§$Q´>mobê$__Yrb ñH«$sZda {Z`mo{OV _mJm©da ì`mo_Mm Iam _mJ© C_Qy> bmJbm. Anojonojm ì`mo_ A{YH$ C§Mmda Joë`mMo bjmV Ambo. Ë`m_wio Ë`mÀ`m g_wÐmV nS>Ê`mMo {R>H$mU WmoS>o AmUIr Xÿa Am{U EHy$U âbmB©Q>Mm H$mbmdYr H$mhr goH§$Xm§Zr dmT>bm. _mÌ, gd© `§ÌUm§Zr Amnbo H$m_ MmoI nma nmS>bo. ì`mo_ g_wÐmV H$mogië`mda H§$Q´>mob ê$__Yrb àmoJ«°_aZr {dÚmÏ`mªÀ`m {ZXe©Zmg AmUyZ {Xbo H$s, Ë`m§Zr V`ma Ho$boë`m nobmoS>Mr _m{hVr Am{U BòmoÀ`m emókm§À`m nobmoS>Mr _m{hVr AJXr V§VmoV§V OwiV Amho. H$moUVmhr AZw^d nmR>rer ZgVmZm {dÚmÏ`mªZr gmÜ` Ho$bobo ho bj IamoIa H$m¡VwH$mñnX Agë`mMo S>m°. draamKdZ `m§Zr `mdoir gm§{JVbo.

JJZ AJ«dmb `m eodQ>À`m dfm©V {eH$V Agboë`m {dÚmÏ`m©Zo `m àH$ënmMo ZoV¥Îd Ho$bo hmoVo. VgoM àIa AJ«dmb `m n{hë`m ~°MÀ`m {dÚmÏ`m©Zo am°Ho$Q>À`m AmaIS>çmMo H$m_ nm{hbo hmoVo. {ZVrZ {_lm hm {dÚmWu gÜ`m Bòmo g°Q>obmB©Q> g|Q>a_Ü`o H$m_ H$arV Amho, Ë`mZo `m am°Ho$Q>À`m àmonëOZMr O~m~Xmar nm{hbr hmoVr. nwÊ`mÀ`m gw{_V Vm§~o `m {dÚmÏ`m©Zo am°Ho$Q>À`m AmamIS>çmV VgoM ì`dñWmnZmV gh^mJ KoVbm hmoVm, Va A{^foH$ nmQ>rb Am{U Am{XË` Mm\$iH$a `m§Zr nobmoS>À`m {Z{_©VrV gh^mJ KoVbm hmoVm. ì`mo_À`m n{hë`mM à`ËZmV Amboë`m `em_wio AmnUhr am°Ho$Q> V`ma H$ê$Z àjo{nV H$ê$ eH$Vmo Agm {dídmg Amë`mMr à{V{H«$`m `m gd© {dÚmÏ`mªZr {Xbr. `m àH$ënm_wio am°Ho$Q> bm±qMJÀ`m g§ñH¥$VrMr AmoiI {dÚmÏ`mªZm Pmbr Agë`mMo Am`Am`EgQ>rMo g§MmbH$ S>m°. Eg. Ho$. XmgJwám `m§Zr gm§{JVbo. VgoM AmVm Xadfu Am`Am`EgQ>rMo {dÚmWu EH$ am°Ho$Q> bm±M H$aVrb Agohr Ë`m§Zr Omhra Ho$bo.

^maVr` AdH$me H$m`©H«$_mMm Zdm AÜ`m`:
ì`mo_ ho AmH$mamZo 2.31 _rQ>a C§MrMo Agbo Am{U Ë`mZo dmVmdaUmV \$º$ 16 {H$bmo_rQ>aMmM Q>ßnm JmR>bm Agbm, Var `m CÈ>mUmMo XoemÀ`m AdH$me H$m`©H«$_mÀ`m Ñï>rZo _hÎd _moR>o Amho. BòmoÀ`m g§ñWm§VJ©V AgUmao am°Ho$Q> V§ÌkmZ `m CÈ>mUm_wio {dÚmÏ`mªn`ªV Am{U Zì`m {nT>rn`ªV nmoMbo Amho. XoemÀ`m {d{dY {dÚmnrR>m§_Yrb {dÚmÏ`mªZr V`ma Ho$bobo AZoH$ CnJ«h AdH$memV nmR>dÊ`mV Ambo AmhoV. _mÌ, {dÚmÏ`mªZr V`ma Ho$boë`m am°Ho$Q>À`m àjonUmMo _hÎd Ë`mnojm {H$Ë`oH$ nQ>tZo A{YH$ Amho. Xoembm emókm§Mr H$_VaVm ^mgV AgVmZm {derVë`m Vê$Um§Zr Ë`m§À`mH$S>rb _moOŠ`m AZw^dm§À`m Omoamda _mabobr hr _Ob BòmoÀ`m ^{dî`mÀ`m Ñï>rZo _moR>r AídmgH$ Amho. VgoM `m am°Ho$Q>À`m {Z{_©Vr_Ü`ohr {dÚmÏ`mªZr H$m°nr Z H$aVm ñdV§ÌnUo {Z{_©Vr H$aÊ`mMm {ZdS>bobm _mJ©hr H$m¡VwH$mñnX åhUm`bm hdm.
1967 gmbr `mM Ww§~mÀ`m ZmaimÀ`m PmS>m§Imbr ~gyZ S>m°. E. nr. Oo. AãXþb H$bm_ Am{U Ë`m§À`m Vê$U ghH$mè`m§Zr amo{hUr gmD§$S>tJ am°Ho$Q>Mr OmoS>Ur Ho$br hmoVr. Ë`mM amo{hUr gmD§$S>tJ am°Ho$Q>À`m AZw^dm§VyZ XoemMo _hmH$m` nrEgEbìhr Am{U OrEgEbìhr ho CnJ«h àjonH$ gmH$mabo Jobo Am{U XoemMm AdH$me H$m`©H«$_ {Z_m©U Pmbm. Ë`mM AmdmamV 45 dfmªZ§Va Am`Am`EgQ>rÀ`m {dÚmÏ`mªZr N>moQ>çmem ì`mo_Mo `eñdr àjonU H$ê$Z Zì`m AÜ`m`mbm àma§^ Ho$bm Amho.     

Am`Am`EgQ>r: AdH$meemók KS>{dUmao {dÚmnrR>
nmM dfmªnydu ^maVr` AdH$me g§emoYZ g§ñWoZo (Bòmo) Amnë`mbm ^oS>gmdUmar emók Am{U A{^`§Ë`m§Mr H$_VaVm ^ê$Z H$mT>Ê`mgmR>r {Vê$AZ§Vnya_Odi B§{S>`Z BpÝñQ>Q>çyQ> Am°\$ ñnog gm`Ýg A±S> Q>oŠZm°bm°Or `m A{^_V {dÚmnrR>mMr ñWmnZm Ho$br. `m {dÚmnrR>mVyZ {eHy$Z V`ma Pmboë`m àË`oH$mg WoQ> BòmoÀ`m {d{dY g§ñWm§_Ü`o gm_mdyZ KoÊ`mMr ì`dñWm H$aÊ`mV Ambr. ñdV: _mOr amï´>nVr S>m°. E. nr. Oo. AãXþb H$bm_ `m§Zr `m {dÚmnrR>mMo Hw$bnVrnX pñdH$mabo. Á`m§Zr ñdV: ^maVr` AdH$me H$m`©H«$_mMm nm`m aMbm Ë`m§ZrM `m g§ñWoMo ^{dî` C‚db amhmdo `mgmR>r Am`Am`EgQ>rÀ`m ê$nmZo Zdm à`moJ gwê$ Ho$bm. n{hë`m dfunmgyZM Am`Am`EgQ>rbm Xoe^amVyZ _moR>m à{VgmX {_iy bmJbm. Joë`m VrZ- Mma XeH$m§V Bòmo_Ü`o X{jU ^maVr`m§MoM à_mU gdm©{YH$ hmoVo. _mÌ, Am`Am`EgQ>r_wio XoemÀ`m gd© ^mJm§VyZ {dÚmÏ`mªMm BòmoH$S>o AmoK gwê$ Pmbm. Ë`mbm _hmamï´>hr AndmX Zmhr. Xadfu _hmamï´>mVyZhr Mm§Jë`m g§»`oZo {dÚmWu `m g§ñWoV XmIb hmoV AmhoV. gÜ`m nXdr nmVirda (~mamdrZ§Va) `m g§ñWoV ~rQ>oH$ EpìhAmo{ZŠg, ~rQ>oH$ EAamoñnog Am{U ~rQ>oH$ {\${OH$b gm`Ýgog ho H$mog© KoÊ`mV `oVmV. Ë`mnwT>ohr nXì`wÎma {ejU Am{U nrEMS>r H$aÊ`mMr gw{dYm Am`Am`EgQ>r_Ü`o Amho.

H$m` Amho gmD§$S>tJ am°Ho$Q>?


gmD§$S>tJ am°Ho$Q> ho dmVmdaUmÀ`m R>am{dH$ C§Mrn`ªV CSy> eH$Umao Am{U dmVmdaUmMm Aä`mg H$aUmar emór` CnH$aUo dmhÿZ ZoUmao N>moQ>o am°Ho$Q> AgVo. {dfwdd¥Îmr` Mw§~H$s` PmoV, AdH$memVyZ `oUmao CËgO©Z, AmoPmoZMm Wa, EŠg ao, VgoM hdm_mZmMr ~XbVr pñWVr Aä`mgÊ`mgmR>r `m am°Ho$Q>Mm dmna H$aÊ`mV `oVmo. ^maVmV ñdXoer am°Ho$Q> {Z{_©VrMr na§nam amo{hUr gmD§$S>tJ am°Ho$Q>À`m {Z{_©VrZo Pmbr hmoVr. hr am°Ho$Q> 50 Vo 200 {H$bmo_rQ>a C§Mrn`ªV gw_mao 100 {H$bmo dOZmMr emór` CnH$aUo ZoD$ eH$VmV. _mÌ, CnJ«hmbm n¥Ïdr^modVr {\$aVo H$aÊ`mMr j_Vm gmD§$S>tJ am°Ho$Q>_Ü`o ZgVo.


Q>b©g

Ww§~m B{¹$Q>mo[a`b am°Ho$Q> bm±{M§J ñQ>oeZMr {Z{_©Vr `wZm`Q>oS> ZoeÝgÀ`m ghH$m`m©Zo ^maVmZo 1960 À`m XeH$mV Ho$br. {Vê$AZ§Vnwa_À`m CÎmaobm g_wÐ {H$Zmar AgUmè`m Ww§~m `m Jmdmdê$Z n¥ÏdrMo Mw§~H$s` {dfwdd¥Îm OmVo. Ë`m_wio `m {R>H$mUmbm AdH$meemómÀ`m ÑîQ>rZo _hÎd Amho. 2 \o$~«wdmar 1968 amoOr ho H|$Ð Am§Vaamï´>r` g_wXm`mbm ~hmb H$aÊ`mV Ambo hmoVo. VoìhmnmgyZ `m H|$Ðmdê$Z Xoem-{dXoemVrb 2308 gmD§$S>tJ am°Ho$Q>Mo àjonU H$aÊ`mV Ambo Amho.



(सर्व छायाचित्रे इस्रो आणि आयआयएसटीकडून साभार)

बुधवार, ५ सप्टेंबर, २०१२

शुक्र- सूर्याचे मिलन

कच्छच्या वाळवंटात प्रवेश केला तेव्हा आमच्याकडच्या तापमापकावर ४५ अंश तापमान दिसत होते. मोठ्या हेअर ड्रायरचा गरम झोत अंगावर घेऊन शरीरातील उरल्या सुरल्या पाण्याची वाफ होत आहे असाच भास होत होता. अशा स्थितीत काही मिनिटेही काढणे शक्य नव्हते, तरी आमच्यापैकी प्रत्येक जण अगदी उत्साहात होता. कारणच असे होते. पृथ्वीवर आज जगत असलेल्यांना दिसू शकणारे शेवटचे शुक्र अधिक्रमण दुसऱ्या दिवशी आम्हाला दिसण्याची दाट शक्यता निर्माण झाली होती. मॉन्सूनने कर्नाटकपर्यंत मजल मारली होती आणि देशाच्या बहुतांश भागात ढगाळ हवामान होते. अशा स्थितीत जिथे वर्षातले ३० दिवस ढगाळ हवामान असते अशा कच्छच्या वाळवंटातील धोलाविरा या हडप्पाकालीन नगराची आम्ही निवड केली होती आणि ती योग्यच असल्याचे आकाशाकडे पाहून सिद्ध झाले होते.
टिपिकल कच्छी घरांची रचना असणाऱ्या गेस्ट हाउसच्या आवारात आम्ही पहाटेच टेलीस्कोप, कॅमेरे पूर्वेच्या दिशेने सज्ज केले. भारतीय प्रमाण वेळेनुसार पहाटे साडेतीनच्या सुमारास शुक्राच्या काळ्या प्रतिमेचा सूर्यबिम्बावरून प्रवास सुरु झाला होता. आम्ही ज्या ठिकाणी होतो त्या भागात सूर्योदयापर्यंत शुक्राचा सूर्यावरील प्रवासाचा मध्य येणार होता. आदल्या दिवशी या भागात धुळीचे वादळ सुरु झाल्यामुळे आकाशाला एक पिवळट छटा मिळाली होती. तेव्हाच या धुळीच्या पडद्यामुळे शुक्राचे अधिक्रमण पाहणे सुखावह होणार असल्याचे जाणवले. संधीप्रकाश जाऊन आता लख्ख उजेड पडला होता. घड्याळातील वेळ या ठिकाणी सूर्योदय झाल्याचे दाखवत होती. मात्र, त्याच धुळीच्या पडद्यामुळे क्षितिजावर सूर्य अजूनही नजरेस पडत नव्हता. सात वाजून ४५ मिनिटे झाली असतील, तेव्हा क्षितिजापासून पाच एक अंशांवर एक हलकीशी सफेद गोलाकार प्रतिमा दिसू लागली.. अगदी मायलर फिल्ममधून दिसेल असा सूर्य आम्ही सध्या डोळ्यांनी पाहत होतो. थोडे निरखून पाहिल्यावर त्यावर तीट लावल्याप्रमाणे शुक्राचा काळा ठिपकाही दिसला. सगळ्यांनी जल्लोष केला. शतकातील शेवटचे शुक्र अधिक्रमण आम्ही अगदी उघड्या डोळ्यांनी याची डोळा पाहत होतो..
पृथ्वीवरून शुक्राचा पूर्ण गोलाकार आपण अधिक्रमणाशिवाय कधीच पाहू शकत नाही. शुक्राच्या चांदणीला दुर्बिणीतून पहिले तर कायमच आपल्याला चंद्राच्या कोरीप्रमाणे शुक्राची कोर दिसते. सूर्याभोवतीच्या शुक्राच्या प्रवासात त्याच्या एका बाजूला प्रकाश आणि दुसऱ्या बाजूला सावली असल्यामुळे पृथ्वीवरून शुक्र पूर्ण दिसू शकेल अशी दोनच ठिकाणे असतात. एक.. पृथ्वी आणि सूर्याच्या रेषेत सरळ मागे (जी अवस्था सूर्याने शुक्राला झाकल्यामुळे किंवा प्रखर सूर्यप्रकाशामुळे कधीही दिसू शकत नाही) आणि दुसरी पृथ्वी आणि सूर्याच्या रेषेवर शुक्र मधोमध येईल तेव्हा.. अगदी सूर्य ग्रहणाप्रमाणे. ही स्थिती जुळून येणे तसे दुर्मिळ असते. शुक्राचे एक अधिक्रमण दिसले, की पुन्हा ते आठ वर्षांनी दिसते. मग १२१ वर्षांनी पुन्हा आठ वर्षांच्या अधिक्रमणाच्या जोड्या त्या नंतर १०५ वर्षांनी आठ वर्षांच्या अधिक्रमानाच्या जोड्या अशा फ्रिक्वेन्सीने ही घटना पृथ्वीवरून दिसत असते. आठ जून २००५ नंतर आठ वर्षांनी या शतकातले शेवटचे अधिक्रमण आम्ही पाहत होतो. या नंतरचे अधिक्रमण २११७ मध्ये होणार असल्यामुळे आमच्या आनंदाला पारावर उरला नाही.
आठ ते दहा या वेळेत अधिक्रमणाच्या मध्यापासून शेवटपर्यंतच्या अवस्थांची फोटोग्राफी आणि व्हीडीओग्राफी करून ही दुर्मिळ घटना आम्ही पुढच्या पिढीसाठी कॅमेरात कैद केली. रेंजमध्ये आल्यावर इंटरनेट सुरु केले तेव्हा समजले.. की पावसापासून बचावासाठी ज्या टीम्स ईशान्येकडे किंवा अगदी उत्तरेला लडाखला गेल्या होत्या त्यांनाही ढगाळ हवामानामुळे ही घटना नीटशी पाहता आली नाही. भारताच्या हवामानाचा जो काही थोडाफार अभ्यास केला आहे त्याचा फायदा आम्हाला २००९ चे खग्रास सूर्यग्रहण, २०१० चे कंकणाकृती सूर्यग्रहण आणि आता २०१२ च्या शुक्र अधिक्रमणासाठीही झाला. या शतकात आता पुन्हा ही घटना दिसणार नसल्यामुळे धोलाविराच्या धुळीच्या पडद्यामागे रंगलेला सूर्य- शुक्राच्या मिलनाचा दुर्मिळ फोटो येत्या पिढीला शुक्र अधिक्रमण काय असते हे सांगू शकेल.


प्रोजेक्ट मेघदूत- सिझन २

अल्लाह मेघ दे पानी दे छाया दे रे तू ..रामा मेघ दे.. श्यामा मेघ दे ..
आंखे फाडे दुनिया देखे आज ये तमाशा.. है ये विश्वास मेरे.. है मेरी आशा..
पूर्वोत्तर भागाचा काही अपवाद सोडता देशाच्या काना- कोपऱ्यातून व्यक्त होणारी ही आर्त साद मॉन्सूनच्या कोरड्या वाऱ्यांबरोबर दूर दूर वाहत चालली आहे. दक्षिणेपासून उत्तरेपर्यंत मॉन्सूनचे वारे कित्येक दिवस घोंघावत आहेत . मात्र, त्यांच्या सोबतीला जलधारांचे संगीत नाही आणि कृष्णमेघाचे धीर गंभीर सूरही नाहीत..
२०११ सालचा मॉन्सून गेल्या कित्येक वर्षातला सर्वोत्तम मानला गेला होता. सरासरीच्या १०२ टक्के पाऊस पडल्यामुळे पुढील वर्षी (म्हणजे २०१२) पावसाला थोडा विलंब झाला तरी चालेल एवढा पाऊस  झाल्याचे मानले जात होते. पावसाच्या आकड्यांनी निर्धास्त होऊन निसर्ग सदा सर्वकाळ एकाच प्रदेशावर मेहेरबान राहत नसतो हे साधे गणित आपण विसरलो. आकाशातून बरसलेली मोफत जलसंपत्ती आपण पुरेशी साठवली नाहीच , पण जी साठवली तिचाही वाट्टेल तसा वापर करून स्वतःची दयनीय अवस्था करून घेतली. हतबल अवस्थेत आकाशाकडे टक लावून बसण्याव्यतिरिक्त आता दुसरा पर्याय नाही. मॉन्सून दरवर्षी आपल्याला त्याचे विविध रंग दाखवत असतो.. गेल्या वर्षीच्या जलरंगानंतर आता काही कोरडे फटकारे!
मॉन्सूनच्या अशाच विविध रंगांचे प्रतिबिंब भारताच्या निसर्गात आणि समाजात त्या त्या वर्षी कसे उमटते हे अभ्यासण्यासाठी २०११ पासून 'प्रोजेक्ट मेघदूत'ला सुरुवात झाली. नैऋत्य मोसमी वाऱ्यांनी आणलेल्या जलधारांच्या सोबतीनेच पश्चिम घाटातून पावसाचा पाठलाग करीत प्रोजेक्ट मेघदूतची टीम महाराष्ट्रापर्यंत पोचली. त्यानंतर महाराष्ट्राच्या विविध भागांत फिरून पावसाचे आणि त्या प्रदेशाचे नाते काय हे तपासण्याचाही प्रयत्न केला गेला. कोवलमच्या किनारी पालथ्या होड्यांवर बसून समुद्राकडे एकटक पाहणारा मल्याळी मच्छिमार असो किंवा पावसाळ्यात छत्र्यांचा व्यवसाय करून कोट्यावधी रुपये कमावणारा आलेप्पीचा बिझनेसमन असो..पावसाचे भारतीय जीवनावर किती थेट आणि खोल परिणाम होतात हे प्रोजेक्ट मेघदूतच्या सिझन १ मध्ये जवळून पाहता आले. त्याचप्रमाणे कोकणातील खारवी मच्छिमार, मेळघाटातला कोरकू आदिवासी, गडचिरोलीचा गोंड आदिवासी, कोल्हापूर जवळचा कुणबी शेतकरी, घाटातला धनगर आशा अनेकांशी संवाद साधून त्यांचे पावसाचे आडाखे आणि पिढीजात त्यांना मिळालेले निसर्ग निरीक्षणाचे ज्ञान समजावून घेतले. मुसळधार पावसात पहिल्या वर्षी दक्षिण भारत अनुभवून झाल्यानंतर यावर्षी प्रोजेक्ट मेघदूत पावसाबरोबर (?) ..खरतर मॉन्सूनबरोबर मध्य भारतातील स्थिती अभ्यासणार आहे. 


मध्य भारताचे मॉन्सूनच्या दृष्टीने महत्वाचे स्थान आहे. या भागात अरबी समुद्राकडून आणि बंगालच्या उपसागाराकडून अशा दोन्ही बाजूंनी येणाऱ्या मॉन्सूनच्या शाखांचा मिलाफ होतो आणि जलधारांचा वर्षाव होतो. सातपुडा, विन्ध्य पर्वतांबरोबर नर्मदेचे खोरे आणि घनदाट पेंच, बांधवगडसारख्या अभयारण्याने समृद्ध निसर्ग लाभलेल्या या प्रदेशाचे भारताच्या दृष्टीने सांस्कृतिक महत्वही तितकेच आहे. भोजपूर, उज्जैन, चित्रकुट, इंदौर, मांडू, विदिशा ही ठिकाणे देशाच्या वैभवशाली सांस्कृतिक इतिहासाची साक्ष देतात. सुमारे दोन हजार वर्षांपूर्वी कला, संगीत, शिल्प, साहित्य या बरोबरच ज्ञान- विज्ञानाच्या निर्मितीचा कळस या प्रदेशाने अनुभवला आहे. मौर्य, गुप्तांपासून मोघल, राजपूत, मराठा आणि इंग्रजांपर्यंत सर्व शासकांच्या खुणा या भागात घडलेल्या सांस्कृतिक, सामाजिक आणि राजकीय घटना आजही डोळ्यासमोर उभ्या करतात. मॉन्सूनच्या आगमनाबरोबर या प्रदेशातील निसर्गात आणि समाजात काय बदल होतात हे पाहतानाच मॉन्सूनची या भागातील निसर्गाच्या, भूगोलाच्या आणि सामाजिक रचनेच्या जडणघडणीत नेमकी भूमिका काय हे अभ्यासण्याचा प्रयत्न प्रोजेक्ट मेघदूतच्या सिझन २ मध्ये करण्यात येणार आहे. मध्य भारतातील पर्वतीय भागात राहणारे आदिवासी, तसेच  नर्मदेच्या खोऱ्यात शेती करणाऱ्या शेतकर्यांकडे मॉन्सूनबद्दल काय ज्ञान आहे तेही तपासण्याचा प्रयत्न यावेळी करण्यात येणार आहे.
या वर्षीचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे महाकवी कालिदासाने त्याच्या मेघदूत या काव्यात मेघाला सांगितलेल्या मार्गावरून (मध्य भारतातील) हा प्रवास होणार आहे. या प्रवासात मेघदूतमध्ये उल्लेख केलेल्या विविध स्थळांना प्रत्यक्ष भेट देऊन तेथून प्रत्यक्ष हवामानाच्या नोंदी घेण्यात येणार आहेत. त्या ठिकाणावरून मॉन्सूनच्या वाऱ्यांची आणि ढगांची दिशा नेमकी काय आहे, त्याने उल्लेख केलेल्या प्रदेशातील निसर्गात आणि भूगोलात आता काय फरक झालेला आहे हेही तपासण्याचे उद्दिष्ट प्रोजेक्ट मेघदूतच्या सिझन २ साठी ठेवण्यात आले आहे. १९९३ मध्ये पुण्यातील नामवंत डॉक्टर एस. व्ही. भावे यांनी त्यांच्या स्वतःच्या विमानातून मेघदूतच्या मार्गाचा मागोवा घेतला होता. त्यांच्या अनुभवांचा आधार घेऊन त्या मार्गावरील जमिनीवरील स्थिती नेमकी काय आहे हे तपासण्याचा प्रयत्न यावेळी करण्यात येणार आहे. या अभ्यासातून मेघदूत काव्यामधील हवामानशास्त्र तपासले जातानाच त्या काळात हे ज्ञान कसे निर्माण झाले याचेही उत्तर पुढील काळात मिळू शकणार आहे.     
मॉन्सूनच्या प्रगतीला झालेल्या विलंबामुळे प्रोजेक्ट मेघदूतचा मध्य भारतातील प्रवास ३० जून ते १० जुलै या कालावधीत होणार आहे. नागपूरजवळील रामटेकपासून या प्रवासाला सुरवात होणार असून पेंच, पचमढी, भेडाघाट , जबलपूर, चित्रकुट, खजुराहो या मार्गाने पश्चिमेकडे विदिशा, भोपाळ, भीमबेटका, उज्जैन , इंदौर असा दहा दिवसांचा प्रवास राहणार आहे. शेतकरी, आदिवासी, विविध विषयांचे तज्ञ, पत्रकार, साहित्यिक, कलाकार यांच्या मुलाखती घेण्याबरोबर ठिकठिकाणी थांबून तेथील हवामानाच्या नोंदी घेण्याचे काम प्रोजेक्ट मेघदूतची टीम करणार आहे. या सर्व घटनांचे, तसेच निसर्गात आणि समाजात होणाऱ्या बदलांचे नियमितपणे छायाचित्रणही करण्यात येणार आहे. सिझन २ साठी १० जणांची टीम काम करीत असून, यामध्ये पत्रकार, आयटी प्रोफेशनल, डॉक्युमेंटरी फिल्ममेकर आणि विज्ञानप्रेमी विद्यार्थ्यांचा समावेश आहे.
मॉन्सून म्हणजे फक्त पाऊस नाही हे माहित असूनही हा प्रवास मॉन्सूनच्या पावसाबरोबरच व्हावा अशी आमची मनोमन इच्छा आहे. म्हणूनच बंगालच्या उपसागरात कमी दाबाचे क्षेत्र कधी तयार होते आणि मॉन्सूनची दमदार प्रगती कधी सुरु होते याकडे आम्हा सर्वांचे लक्ष लागून आहे.

१५ जून २०१२